Een Wob-verzoek van UvA’ers Martijn Nouwen en Jan van de Streek leidde tot de openbaring van memo’s over de dividendbelasting en een forse deuk voor dit kabinet. Voor Folia maakte ik een reconstructie. ‘Dit zou ongekend zijn.’
‘We konden het ons gewoon niet voorstellen dat de afschaffing van de dividendbelasting een spontaan idee was,’ zegt hoogleraar belastingrecht Jan van de Streek. Hij diende met zijn medeonderzoeker Martijn Nouwen het Wob-verzoek in dat leidde tot een politieke rel die gisteren zijn voorlopige climax kreeg. ‘Als er echt geen documenten waren, was dat ongekend. Belastingrecht is een serieus vakgebied, met spontaan aangewaaide, summier onderbouwde ideeën kun je geen belastingstelsel maken.’
Belastingontwijking versus belastingcompetitie
Van de Streek en Nouwen doen onderzoek naar het spanningsveld tussen de aanpak van belastingontwijking door multinationals en de belastingcompetitie tussen landen onderling. ‘Dat is een lastig dilemma, want multinationals zoeken altijd naar het voordeligste regime. Eigenlijk moet je een kartel sluiten met alle landen van de Europese Unie om het echt aan te pakken, maar als individueel land is het voordelig om net iets minder belasting te heffen en zo alle multinationals binnen te halen. Daardoor zie je dat veel landen een dubbele agenda hebben,’ vertelt Van de Streek.
Hij ziet dat de oplossing zou zitten in een grotere fiscale beleidstransparantie, maar Van de Streek zegt direct dat ieder land autonoom is en allereerst denkt in haar eigen belang. Daardoor gaat de aanpak van belastingontwijking uitermate moeizaam, zegt hij. Datzelfde geldt soms voor zijn onderzoek. ‘Wij moeten bijvoorbeeld in Brussel constant beleidsdocumenten opvragen om de belangenafwegingen van landen en regeringen te weten te komen en te zien wat hun standpunt is in onderhandelingen. Daar is de aanpak van belastingontwijking continu een punt van aandacht.’
‘Dit was ongekend. Belastingrecht is een serieus vakgebied. Je kunt niet met een spontaan idee een belasting afschaffen’
Zo zijn ze de afgelopen jaren al het een en ander te weten te komen. ‘Nederland lag in het verleden bijvoorbeeld vaak dwars als het gaat om de aanpak van belastingontwijking. Nederland is de laatste decennia bijvoorbeeld vaak de boer opgegaan om met allerlei ingewikkelde belastingconstructies om multinationals te verleiden hiernaartoe te komen.’ Dat is na de financiële crisis wel enigszins veranderd, vertelt Van de Streek. ‘Toen kwam de vraag: wie betaalt de rekening, en betaalt iedereen wel zijn fair share aan belastingen? Dat bleek niet het geval.’
Wob-verzoek
Toen de regering in november aankondigde dat de dividendbelasting in Nederland afgeschaft zou worden was dat dan ook direct een onderzoeksobject geworden. ‘We hebben een dag na het eerste debat over de dividendbelasting, waarin werd gesteld dat er geen documenten waren, een Wob-verzoek ingediend. Op 16 november was dat,’ vertelt Van de Streek. Hij loopt al lang genoeg mee om te zien dat er ergens documenten moesten zijn. ‘We konden ons simpelweg niet voorstellen dat er geen documenten waren. Bij een normale belastingherziening heb je eerst de ambtelijke beleidsvoorbereiding met vuistdikke rapporten, dan komen ideeën over die belastingen in verkiezingsprogramma’s, dan wordt er geformeerd, komt het in een regeerakkoord en wordt er over gedebatteerd. Dit was ongekend. Belastingrecht is een serieus vakgebied. Je kunt niet met een spontaan idee een belasting afschaffen.’
Normaal gesproken heeft een bestuursorgaan zes weken de tijd om te reageren op een Wob-verzoek, maar wat er eind vorig jaar gebeurde vond Van de Streek vreemd, vertelt hij. ‘We hoorden maar niets van het Ministerie van Financiën. E-mails werden niet beantwoord, de deadline verstreek zonder dat we iets hoorden, het was een heel rare situatie.’ Wanneer een deadline verstrijkt kun je daartegen bezwaar aantekenen bij het bestuursorgaan, in dit geval het ministerie. ‘Maar wij zijn in één keer naar de rechter gestapt. De rechter verklaarde het een spoedprocedure en oordeelde dat het ministerie snel moest reageren.’
‘Wij zijn geïnteresseerd in het belastingrecht, niet in politieke vragen’
28 documenten, plus een informeel dossier
In maart, viel er een afwijzingsbrief in de bus op Roeterseiland. ‘Je mag Wob-verzoeken niet categoriaal afwijzen. Het minste dat je moet doen als bestuursorgaan is documenten identificeren die onder het Wob-verzoek vallen. Toen wisten we dat er 28 documenten waren, plus delen van het informeel formatiedossier.’ Voor de UvA’ers was toen de kous af. ‘Wij zijn geïnteresseerd in het belastingrecht, niet in politieke vragen.’
Alle Wob-besluiten zijn echter openbaar, ook de afwijzing van de documenten die Van de Streek en Nouwen opvroegen. ‘In het Weekblad Fiscaal Recht heb je een columnist die wekelijks een column schrijft over belastingrecht en het parlement. Onder de noemer Parlementair schrijft hij over fiscaalpolitieke ontwikkelingen. Hij heeft dat besluit gezien en schreef daar vorige week woensdag een column over. “Voor het parlement ligt de bal nu op de stip”, schreef hij daarin.’ Twee dagen later bracht Trouw het nieuws dat er ondanks ontkenningen van de regering er wel degelijk documenten over de afschaffing van de dividendbelasting lagen.
1,4 miljard voor twee multinationals
Van de Streek heeft de laatste dagen ‘zo’n 80 procent’ van de documenten gelezen, zegt hij. ‘En let op, dit zijn slechts 4 van de 28 bestaande documenten, plus de delen uit het informele formatiedossier, dus het is geen volledig beeld.’ Hij ziet in de documenten dat de afschaffing van de dividendbelasting voornamelijk is ingegeven door de wens om de twee grote multinationals – of multi’s, zoals hij ze noemt – Shell en Unilever in Nederland te houden. ‘Alleen kun je niet zeggen: we geven die twee multi’s een fiscaal privilege zoals we dat met het koninklijk huis doen. Zo van: “jullie hoeven geen belasting te betalen en alle andere bedrijven wel”. En dus betalen we met zijn allen 1,4 miljard euro om die twee multi’s hier te houden.’
Tegelijkertijd destilleert Van de Streek uit de memo’s dat de onderhandelende partijen hebben beseft dat dit mogelijk een aanzuigende werking heeft op brievenbusfirma’s. ‘In de memo’s staat dat dit een mogelijke impuls is voor die zogenaamde doorsluisindustrie en dat er flankerende maatregelen genomen moeten worden om dat te voorkomen.’ Eén van die maatregelen is dat er een bronheffing moet komen op betalingen naar belastingparadijzen. ‘Dat betekent dat geldstromen van Nederland naar andere landen hier worden belast.’
‘Voor studenten betekent dit een ingewikkelde belasting minder om te leren’
Politiek gezien is het opvallend dat ambtenaren in de documenten stellen dat het vestigingsklimaat niet beter wordt van de afschaffing van de dividendbelasting. ‘Het staat er letterlijk: het is niet een essentiële prikkel voor het vestigingsklimaat in Nederland.’ Van de Streek verwacht dan ook niet dat het extra concernhoofdkantoren zal opleveren. ‘Het is vooral een verdedigende maatregel, het behoud van de reeds aanwezige concernhoofdkantoren in Nederland.’
Wetenschappelijke impuls
De bekendmaking van de documenten over de dividendbelasting is wel een impuls voor zijn wetenschappelijke onderzoek, vertelt Van de Streek. ‘We gaan nu in september, in de week na Prinsjesdag, een groot congres over de dividendbelasting organiseren op de UvA. Na publicatie van de memo’s weten we beleidsafwegingen die een rol hebben gespeeld. We gaan nu juristen en economen en andere experts uitnodigen om vanuit een wetenschappelijke invalshoek de afschaffing van de dividendbelasting te analyseren in het licht van de nagestreefde beleidsdoelstellingen.’
Zijn eigen wetenschappelijke mening wil hij alvast uit de doeken doen. ‘Ik vind het erg belangrijk dat de flankerende maatregelen goed worden uitgewerkt en dat belastingontwijking goed wordt aangepakt.’ Hij verwijst naar een aangehouden motie van de VVD waarin de partij stelt dat die flankerende maatregelen misschien wel afgezwakt kunnen worden. ‘Dat zou kunnen leiden tot een onevenwichtige situatie,’ denkt Van de Streek. ‘Als dat gebeurt zou de reputatie van Nederland in het buitenland kunnen verslechteren en dat zou binnen de Europese Unie kunnen zorgen voor politieke problemen,’ voorspelt hij.
Voor studenten ziet hij overigens wel een voordeel als de dividendbelasting wordt afgeschaft. ‘Dit betekent een ingewikkelde belasting minder om te leren.’ Een week vrij zit er echter volgens hem niet in. ‘Het fiscale recht is zo omvangrijk, dat er wel veel andere onderwerpen concurreren om het gat op te vullen.’